«Τι θέλεις να πούμε;», ρωτά και γέρνει αθόρυβα στην πλάτη της καρέκλας. «Να μιλήσουμε για την ημέρα που αποπειράθηκες να αυτοκτονήσεις», απαντώ αμήχανα. Πρώτη φορά στη ζωή μου συναντώ έναν άνθρωπο που θέλησε να βάλει τέλος στη ζωή του, γλίτωσε από θαύμα και τώρα η δουλειά του είναι να καταγράφει τις αυτοκτονίες που συμβαίνουν στη χώρα του. «Ειρωνεία ε;», χαμογελά. Γνέφω καταφατικά -με έναν «περιπαικτικό» τρόπο, ο Παύλος μοιάζει συμφιλιωμένος με εκείνη την ημέρα. «Θυμάμαι κάθε στιγμή, κάθε σκέψη, κάθε κίνηση. Είχαν συσσωρευθεί πολλά στο μυαλό μου –οικονομικά προβλήματα, ο θάνατος της μητέρας μου, μια μεγάλη ερωτική απογόητευση, αισθανόμουν χαμένος. Φτάνοντας στην Αθήνα, πήγα κατευθείαν στο Χαϊδάρι, στο πατρικό που μεγάλωσα –το σπίτι είχε πουληθεί καιρό. Δεν είχα που να μείνω και έτσι πέρασα το βράδυ στην καρέκλα ενός διανυκτερεύοντος fast food, ξάγρυπνος –έλεγα μέσα μου “δεν αντέχω τις σκέψεις μου. Είμαι 53 ετών, μόλις ξημερώσει θα δώσω ένα τέλος σε αυτό που ζω”. Το πρωί περπατώ χωρίς κάποιο προορισμό –σταματώ μόνο όταν φτάνω έξω από το κολυμβητήριο του Χαϊδαρίου. Κάθομαι στη στάση και βγάζω από την τσάντα μου κάμποσα κουτιά με ντεπόν. Δίπλα μου κάθεται μια νεαρή κοπέλα κοντά στα 18. «Φύγε σε παρακαλώ, θέλω να αυτοκτονήσω», της λέω. Εκείνη γελάει. «Τι βλακείες λες;», δε με πιστεύει. Εγώ επιμένω. «Φύγε σου λέω, θέλω να αυτοκτονήσω». Δεν μου δίνει σημασία. Παίρνω την πρώτη χούφτα με ντεπόν και τη ρίχνω στο στόμα μου. Χλωμιάζει και τρέχει μακριά. Ζητάει βοήθεια από περαστικούς δεξιά και αριστερά, κλαίγοντας. Ένας οδηγός από απέναντι της φωνάζει “Παρ’ του το νερό”. Επιστρέφει και μου βουτάει από τα χέρια το μπουκάλι, ενώ ρίχνω στο στόμα μου τη δεύτερη χούφτα. Το πετάει σε ένα κάδο –το νερό χύνεται. Προσπαθώ να μασήσω τα χάπια. Σαράντα ντεπόν κι άλλα τόσα η πρώτη χούφτα -συνολικά 84. Αισθάνομαι μια έντονη πίκρα να πλημμυρίζει το στόμα μου -σαστίζω, αλλά δεν το βάζω κάτω. “Αν τα καταπιείς θα ηρεμήσεις”, λέω μέσα μου. Δεν θα ξεχάσω ποτέ εκείνη τη γεύση. Εύχομαι να μην τη νιώσει άλλος άνθρωπος. Μετά λιποθύμησα ή κοιμήθηκα, δεν ξέρω όλα είναι θολά στο μυαλό μου. Θυμάμαι απλώς ότι ξύπνησα και ήμουν ακόμα στο παγκάκι -η κοπέλα είχε εξαφανιστεί.Κανείς δεν με είχε σηκώσει, ούτε ειδοποιήσει το ασθενοφόρο. Προσπάθησα να περπατήσω αλλά τα πόδια μου έτρεμαν. Έκανα εμετό –ξαφνικά ένας άγνωστος με βουτάει από τη μέση και με μεταφέρει σε ένα ακτινοδιαγνωστικό κέντρο που βρίσκεται λίγα μέτρα παρακάτω. Δεν θυμάμαι το πρόσωπό του, ούτε τι μου έλεγε. Ξέρω μόνο ότι ήταν ο μοναδικός άνθρωπος που ασχολήθηκε μαζί μου εκείνο το πρωινό».
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας κάθε δύο δευτερόλεπτα πραγματοποιείται μία απόπειρα αυτοκτονίας στον κόσμο και κάθε 40 δευτερόλεπτα μία αυτοκτονία. Κάθε χρόνο οι αυτόχειρες φτάνουν ή ξεπερνούν το ένα εκατομμύριο. Ο Παύλος εργάζεται εθελοντικά στη «Κλίμακα» -τον μοναδικό φορέα στη χώρα που ασχολείται συστηματικά με τις αυτοκτονίες. Η δουλειά του είναι να καταγράφει στη Βάση Δεδομένων της οργάνωσης περιστατικά ανά την Ελλάδα.
Οι αυτοκτονίες στην ελληνική επικράτεια είναι δύο με τρεις φορές περισσότερες από τις ανθρωποκτονίες. Μόνο τη δεκαετία 1995 - 2005, αυτοκτόνησαν στην Ελλάδα 3.500 άνθρωποι. Την ίδια ώρα οι θάνατοι από AIDS -από 1982 έως και το 2007- ήταν λιγότεροι από τους μισούς [1552].
Τα τελευταία 45 χρόνια οι δείκτες αυτοκτονίας αυξήθηκαν παγκοσμίως κατά 60% -σήμερα η αυτοκτονία είναι μία από τις τρεις κυριότερες αιτίες θανάτου στις ηλικίες 15-44. Παρότι η Ελλάδα διατηρεί έναν από τους χαμηλότερους δείκτες σε ευρωπαϊκό επίπεδο, τα τελευταία χρόνια οι απονενοημένες πράξεις ολοένα και πληθαίνουν. Μόνο τις τελευταίες εβδομάδες έφυγαν από τη ζωή δύο μητέρες, σε Ρόδο και Θεσσαλονίκη, ένας ηλικιωμένος στην Ξάνθη, ένας νεαρός στην Κρήτη, ένας άντρας στη Ροδόπη, ενώ σημειώθηκαν και τρεις απόπειρες -ένας στρατιώτης στη Θήβα, μία μαθήτρια στα Τρίκαλα κι ένας νεαρός στην Καλαμάτα. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής τα οποία ανακοινώθηκαν πριν από τρεις μήνες, οι αυτοκτονίες στην Ελλάδα παρουσίασαν αύξηση 6,5%, το 2012 και ανήλθαν στις 508 έναντι 477 το 2011 και 377 το 2010. Ο Παύλος μου αποκαλύπτει ότι μέσα στο 2013 ο ίδιος έχει καταγράψει 347 νέα περιστατικά. Τον ρωτώ πως λειτουργεί το Δίκτυο Πληροφόρησης του φορέα. «Οι πληροφορίες συλλέγονται από τα ΜΜΕ, συγγενείς αυτοχείρων, το δίκτυο εθελοντών, τις κλήσεις στο 1018, τα γραφεία κηδειών, τις ιατροδικαστικές υπηρεσίες και τα καταστήματα κράτησης», μου εξηγεί.
Το 1018 είναι η 24ωρη γραμμή παρέμβασης της «Κλίμακας». Σε αυτή εργάζονται σε οκτάωρες βάρδιες ψυχολόγοι και ψυχίατροι -καθημερινά δεκάδες άνθρωποι τους καλούν και ζητούν βοήθεια. Η γραμμή δέχεται κλήσεις από κινητό ή σταθερό τηλέφωνο, από όλες τις περιοχές της Ελλάδας, με αστική χρέωση. Οι κλήσεις είναι ανώνυμες και εμπιστευτικές.
Ο ιθύνων νους του φορέα και εμπνευστής της γραμμής παρέμβασης είναι ο ψυχίατρος, Κυριάκος Κατσαδώρος. Με καλωσορίζει στο γραφείο του –είναι ένας επιβλητικός άντρας με λευκά μαλλιά και ήρεμο βλέμμα. «Για πέντε χρόνια δουλέψαμε εθελοντικά το κομμάτι της αυτοκτονίας. Κάποια στιγμή προσπαθήσαμε να δώσουμε μια νέα μορφή στην υπηρεσία με την έννοια της πρόληψης. Όταν πρωτοβγήκε η γραμμή παρέμβασης είχαμε συζητήσει με το Υπουργείο -μέσω της ΚΥΑ- προτάσεις για να χτιστεί μια εθνική στρατηγική στην Ελλάδα για το θέμα της αυτοκτονίας. Σήμερα είμαστε εθνικοί αντιπρόσωποι της Διεθνούς Ένωσης για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας (IASP) –το προσωπικό μας αποτελείται από τρεις ψυχιάτρους, δύο ψυχολόγους, έναν κοινωνιολόγο, ένα διεθνολόγο και το εθελοντικό δίκτυο που είναι κοντά μας». Τον ρωτώ πόσο δύσκολο είναι να αποτρέψεις έναν άνθρωπο να δώσει τέλος στη ζωή του. « Η δυσκολία έρχεται όταν ξέρεις ότι δεν μπορείς να αποτρέψεις μια αυτοκτονία ή όταν δεν το περιμένεις να συμβεί και συμβαίνει. Ένας 82χρονος μια φορά, μου είπε ευθέως ότι έζησε την ζωή του, μια ωραία ζωή και ότι έτσι όπως είναι η κοινωνία σήμερα, δεν έχει νόημα πια να ζει, δεν περιμένει τίποτα καλό, δεν έχει τίποτα να προσφέρει. Του απάντησα ψυχιατρικά: “Αυτό που περνάς είναι η συνέχεια της πορείας της ωρίμανσης, το τέλος θα έρθει, δεν χρειάεται να το ρυθμίσεις εσύ. Υπάρχουν τρόποι αντιμετώπισης”. Δεν πείστηκε –λίγο καιρό μετά πήρε 95 lexotanil. Τoν πήγαμε στον Ευαγγελισμό, τον κράτησαν 15 μέρες στην εντατική, βγήκε και είναι καλύτερα σήμερα. Παρόλα αυτά συνεχίζει να πιστεύει ότι δεν υπάρχει λόγος να ζει -ότι κακώς τον έσωσαν». Ρωτώ το γιατρό αν συχνά μια αυτοκτονία μπορεί να λειτουργήσει μιμητικά. «Ναι, σε κάποιες περιπτώσεις. Για παράδειγμα αν ένα μέλος μιας οικογένειας αυτοκτονήσει, τότε υπάρχει κίνδυνος 15% με 20% να υπάρξει και άλλος αυτόχειρας στη μικροκοινωνία του σπιτιού. Είναι πιο σημαντικό όμως να αντιληφθούμε ότι η αυτοκτονία ως πράξη είναι αντιμετωπίσιμη σε ένα ποσοστό 90%, αν λειτουργήσουν έγκαιρα οι στρατηγικές πρόληψης».
Η γραμμή παρέμβασης 1018 δέχθηκε το 2012 περίπου 4000 κλήσεις. Το 47.3% ήταν από εν δυνάμει αυτόχειρες, ένα 25.3% των κλήσεων από γονείς, συγγενείς, φίλους και συντρόφους ατόμων που παρουσίασαν αυτοκτονικές συμπεριφορές, το 16.5% από αστυνομικές, δικαστικές αρχές και χρήστες του διαδικτύου σχετικά με αναρτήσεις στο internet που παρέπεμπαν σε αυτοκτονικές συμπεριφορές και το 10.9% για άλλα αιτήματα. Το 49.4% των κλήσεων αφορούσε άντρες και το 48.9% γυναίκες. «Μέχρι τώρα έχουμε πάνω από 2500 επισκέψεις στο φορέα –συνολικά έχουμε βοηθήσει έχουμε γύρω στα 1000 άτομα», μου λέει ο Κυριάκος Κατσαδώρος, ο οποίος μετρά ήδη 35 χρόνια στο επάγγελμα. «Συνήθως θα μας πάρουν τηλέφωνο, θα τους μιλήσουμε μέσω Skype ή θα κανονίσουμε κάποιο ραντεβού μαζί τους αναλόγως με το περιστατικό. Τα επείγοντα τηλέφωνα τα οποία δεχόμαστε κάθε μέρα είναι γύρω στα 15 με 20. Συχνά μιααυτοκτονία, να ξέρεις, επηρεάζει ένα σύνολο ανθρώπων. Για παράδειγμα αν κάποιος πέσει μέσα στο μετρό, θα χρειαστούν θεραπεία οι παρευρισκόμενοι, ο οδηγός, η οικογένεια. Ένα τέτοιο περιστατικό επηρεάζει έναν άνθρωπο πολλαπλά: Στην εργασία, στο ψυχισμό του, αλλά και σε δεκάδες άλλους τομείς -ακόμη και στην οικονομία έχει αντίκτυπο. Σκέψου το πιο απλό, ότι υπάρχουν σπίτια στην Αθήνα που δεν τα νοικιάζει κανείς επειδή αυτοκτόνησε κάποιος μέσα και οι ενοικιαστές φοβούνται». Ρωτώ το γιατρό, πως αισθάνεται όταν «χάνει» έναν ασθενή -όταν τα λόγια του σταματούν να σημαίνουν κάτι για τον άλλον. «Το πρώτο που νιώθεις είναι θυμός και μετά ενοχές, λες μέσα σου “γιατί δεν το πρόλαβα, που έφταιξα”».
Σκαλίζω τα στατιστικά για τους συνηθέστερους τρόπους αυτοκτονίας. Παρατηρώ ότι η πιο συχνή επιλογή τόσο σε άντρες όσο και σε γυναίκες είναι ο απαγχονισμός –από εκεί και πέρα οι άντρες επιλέγουν τη χρήση πυροβόλου όπλου και οι γυναίκες τη φαρμακευτική δηλητηρίαση. «Ο τρόπος έχει να κάνει με την προσωπικότητα του ατόμου. Ένα 15-20% των ανθρώπων που αυτοκτονούν έχει εμπειρία με τον αυτοτραυματισμό. Κατά καιρούς έχω ακούσει δεκάδες διαφορετικές μεθόδους –ένας ασθενής μου ήθελε να πέσει στη θάλασσα με το αυτοκίνητο, να βουλιάξει και να χαθεί στην ησυχία του βυθού. Άλλος πάλι να κάνει ένεση με γύψο στις φλέβες του και να μετατραπεί σε άγαλμα». Ρωτώ το γιατρό αν έχει περάσει ποτέ από το μυαλό του να αυτοκτονήσει. «Όχι», μου λέει.
Η πόρτα του γραφείου ανοίγει. «Ο Άρης Βιόλατζης είναι από τους βασικούς συνεργάτες μου» -ο γιατρός μου συστήνει έναν άγνωστο άντρα κοντά στα 40. Ο Άρης είναι 15 χρόνια ψυχολόγος –με την «Κλίμακα» ξεκίνησε να συνεργάζεται το 2008. « Ως θεραπευτές, είμαστε ανίσχυροι. Και έτσι πρέπει. Διότι αν είμαστε εμείς οι πανίσχυροι θα γίνουν ανίσχυροι οι θεραπεύομενοι. Η ισορροπία της δύναμης ανάμεσα σε θεραπευτή και θεραπεύομενο δεν πρέπει να ρέπει προς τη πλευρά του θεραπευτή», μου λέει ξεκινώντας την κουβέντα. Συζητάμε για το συνήθη συσχετισμό τα τελευταία χρόνια της οικονομικής κρίσης με τις αυτοκτονίες. «Δεν μπορείς να πεις ότι η κρίση δρα αιτιολογικά σε μια αυτοκτονία. Είναι περισσότερο ο πυροδοτικός μηχανισμός, καθώς επιδεινώνει τα αδιέξοδα ενός ευάλωτου ανθρώπου, οδηγώντας τον συχνά στα άκρα». Τον ρωτώ πόσα τηλεφωνήματα έχει δεχθεί στα χρόνια που λειτουργεί το 1018 από ανθρώπους έτοιμους να δώσουν τέλος στη ζωή τους. «Κοντά στα 5000 –ίσως και περισσότερα. Όταν κάποιος τηλεφωνήσει θα γίνει μια εκτίμηση του κινδύνου. Αν οι παράγοντες είναι αυξημένοι, τότε κάνουμε μια άμεση παρέμβαση, είτε κλείνοντας ραντεβού, είτε πηγαίνοντας εμείς σε αυτούς. Το κατά πόσο κινδυνεύει κάποιος το καταλαβαίνεις μιλώντας του. Ακούγοντάς τον. Αν του δώσεις την δυνατότητα να μιλήσει, θα εκφραστεί αυτή η φωνή που δεν θέλει να πεθάνει. Οι άνθρωποι που αυτοκτονούν το κάνουν για να σκοτώσουν τον πόνο τον οποίο βιώνουν, γιατί δεν αντέχουν τον διασυρμό, την οικονομική καταστροφή, την ανεργία –συχνά, σε μεγάλο ποσοστό αυτό συνοδεύεται και από κάποια ψυχική διαταραχή. Το σημαντικό δεν είναι να καταδείξουμε σε έναν άνθρωπο το ότι δεν πρέπει να πεθάνει, αυτό το ξέρει. Είναι λίγες οι παρορμητικές αυτοκτονίες και αφορούν κυρίως εφήβους. Όπως είπε ο Φρόυντ, “ακόμα και στο πιο έντονο ψυχωσικό επεισόδιο σε μια γωνιά του μυαλού υπάρχει ένας λογικός άνθρωπος” και εμείς σε αυτόν θέλουμε να μιλήσουμε». Του ζητώ να μου περιγράψει κάποια δύσκολο περιστατικό που αντιμετώπισε στο τηλέφωνο. «Με πήρε ένα βράδυ μια μητέρα από τη Θεσαλλονίκη. Ήταν ψυχωσική και είχε κάνει απόπειρα στο παρελθόν. Ήταν έτοιμη να πέσει από τον 5ο όροφο. Στο σαλόνι βρίσκονταν τα δύο παιδιά της και έπαιζαν. Πάλευε μέσα της να μην πέσει. Αρχίσαμε να μιλάμε, ενώ παράλληλα καλούσα το 166 για να πάει σπίτι να τη βοηθήσει. Της είπα ότι καλώ βοήθεια -συμφώνησε. Ειδοποίησα ότι πρόκειται για μια αυτοκτονική παρέμβαση όμως στο 166 μου ζήτησαν να πάρω τηλέφωνο στη Θεσαλλονίκη -στην άλλη άκρη του τηλεφώνου η γυναίκα άκουγε και περίμενε. “Δεν επικοινωνούμε εμείς με το 166 Θεσσαλονίκης, δεν γνωρίζουμε το τηλέφωνο, θα πρέπει πάρετε τις πληροφορίες”. Επέμεινα. Είχα μια γυναίκα στο τηλέφωνο έτοιμη να πέσει από το μπαλκόνι της. Στο τέλος το έκαναν αυτοί. Έμεινα στο τηλέφωνο μέχρι που ήρθε το ασθενοφόρο. Στο μεταξύ προσπαθούσα να μάθω ποιος ήταν ο άμεσος φόβος της, η άμεση απειλή που βίωνε». Ρωτώ τον Άρη για τα στατιστικά που κυκλοφορούν κατά καιρούς. «Οι αυτοκτονίες είναι περισσότερες απ’ όσες καταγράφονται», μου λέει. «Χώρια ότι δεν υπάρχουν στοιχεία για τις μη θανατηφόρες απόπειρες, οι οποίες εκτιμάται ότι είναι 15 με 20 φορές περισσότερες των καταγεγραμμένων αυτοκτονιών».
Στο μεταξύ, μελέτες αναφέρουν ότι στην επίσημη καταγραφή των αυτοκτονιών υπάρχει μια υποτίμηση της τάξης του 20% το οποίο κωδικοποιείται ως θάνατος από αδιευκρίνιστα αίτια.
Στις 19 Φεβρουαρίου 2009, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, σε ψήφισμά του κάλεσε τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης να εφαρμόσουν προγράμματα πρόληψης της αυτοκτονίας, ενώ η Πράσινης Βίβλος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής καθορίζει ως πρωταρχικό στόχο τη μείωση των αυτοκτονιών, καθώς πλέον θεωρούνται ένα πολυδιάστατο, πανευρωπαϊκό πρόβλημα της δημόσιας υγείας.
Ρωτώ τον Άρη για το ρόλο της ανεργίας στην αύξησητων αυτοκτονιών. «Την περίοδο 1970-2007 το 1% αύξηση του δείκτη ανεργίας σχετιζόταν με 0,79% αύξηση του δείκτη αυτοκτονιών. Η κρισιμότερη περίοδος μάλιστα είναι αυτή της πρώτης πενταετίας ανεργίας -μετά η επικινδυνότητα μειώνεται».
Φεύγοντας από το γραφείο, το μόνο που σκέφτομαι είναι εκείνη η «βέβηλα» αισιόδοξη ρήση της Ντόροθι Πάρκερ. «Τα ξυράφια στις φλέβες πονάνε, οι θάλασσες είναι γεμάτες βρωμόνερα, το οξύ αφήνει σημάδια, τα δηλητήρια φέρνουν σπασμούς, οι θηλιές ξεχειλώνουν, τα αέρια μυρίζουν απαίσια. Καλύτερα, τελικά, να ζήσουμε».
